Luận cứ về chính sách kích thích kinh tế cần được xây dựng dựa trên chiêm nghiệm lịch sử, phân tích đánh giá hiện tại và tầm nhìn tương lai. Thật sự Việt Nam có cần một gói kích thích kinh tế nữa hay không? Nếu có thì sẽ như thế nào? Đâu là trọng tâm và trật tự ưu tiên của gói kích thích 2021? Câu trả lời phần nào được tìm thấy sau khi so sánh thực trạng kinh tế quí I/2009 với quí II và 6 tháng đầu năm 2020.
Khủng hoảng kinh tế toàn cầu xuất hiện từ đầu năm 2008 và chính thức bùng nổ vào cuối quí 3 với sự kiện Leman Brother phá sản. Ngày 11/12/2008, Chính phủ đã có Nghị quyết số 30 về những giải pháp cấp bách nhằm ngăn chặn suy giảm kinh tế, duy trì tăng trưởng kinh tế, bảo đảm an sinh xã hội.
Để đối phó với tác động của Covid 19, ngay từ ngày 4/3/2020, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 11/CT-TTg về các nhiệm vụ, giải pháp cấp bách tháo gỡ khó khăn cho sản xuất kinh doanh, bảo đảm an sinh xã hội ứng phó với dịch Covid-19 và đến ngày 09/4/2020, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 42/NQ-CP về các biện pháp hỗ trợ người dân gặp khó khăn do đại dịch Covid-19.
Tuy nhiên, GDP quí II/2020 lại tạo đáy mới và triển vọng tăng trưởng 2 quí còn lại cũng như cả năm 2020 vẫn rất khó khăn, theo đó cần xem xét sớm ban hành một gói kích thích kinh tế mới đủ liều lượng và đúng trọng tâm trọng điểm để vực dậy nền kinh tế, vừa tránh tạo ra đáy tăng trưởng mới, vừa không rơi vào mô hình tăng trưởng nhiều đáy.
Khu vực dịch vụ cần hỗ trợ nhiều nhất
Trong GDP quý I/2009, khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản tăng 0,4% còn khu vực công nghiệp và xây dựng tăng 1,5% song khu vực dịch vụ vẫn tăng 5,4% thì trong GDP quí II/2020 khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản tăng 1,72% và khu vực công nghiệp và xây dựng tăng 1,38% song khu vực dịch vụ lại giảm 1,76%. Như vậy nếu năm 2009 khu vực dịch vụ là cứu cánh cho tăng trưởng kinh tế thì ngược lại, đến năm 2020 khu vực dịch vụ lại chịu tác động nặng nề nhất, theo đó chính khu vực dịch vụ (chiếm trên 42% GDP) cần hỗ trợ nhiều nhất để vượt qua khó khăn và phục hồi tăng trưởng.
Quý I/2009, kim ngạch hàng hóa xuất khẩu đạt 13,5 tỷ USD, tăng 2,4% so với cùng kỳ năm trước (nếu không tính lượng vàng xuất khẩu thì chỉ đạt 11,2 tỷ USD, giảm 15%). Quý II/2020, kim ngạch xuất khẩu đạt 57,98 tỷ USD, giảm 9% so với cùng kỳ năm trước; tính chung 6 tháng đầu năm đạt 121,21 tỷ USD, giảm 1,1% so với cùng kỳ năm trước. Như vậy xuất khẩu cũng chịu tác động mạnh song mức độ thiệt hại thấp hơn nhiều so với năm 2009, theo đó kích thích xuất khẩu là cần thiết song mức độ hỗ trợ cần điều chỉnh hợp lý và đặc biệt cần dự báo khả năng phục hồi của các thị trường xuất khẩu.
Ở chiều ngược lại, nhập khẩu đóng vai trò quan trọng trong kết nối kinh tế trong nước với thị trường quốc tế, cả cung cấp máy móc thiết bị lẫn nguyên nhiên phụ liệu phục vụ sản xuất trong nước cũng như tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. Thực tế, quý II/2020, kim ngạch nhập khẩu đạt 57,68 tỷ USD, giảm 9,1% so với cùng kỳ năm trước và nửa đầu năm nay ước đạt 117,17 tỷ USD, giảm 3% so với cùng kỳ năm trước. Trong khi đó, kim ngạch hàng hóa nhập khẩu quý I/2009 chỉ đạt 11,8 tỷ USD, giảm tới 45% so với cùng kỳ năm 2008. Rõ ràng, thương mại chịu tác động của khủng hoảng tài chính toàn cầu hơn 10 năm trước nặng nề hơn rất nhiều so với tác động của Covid 19.
Ưu đãi cao nhất cho kinh tế ngoài Nhà nước
Vốn đầu tư thực hiện quý I/2009 theo giá thực tế tăng 9% so với cùng kỳ năm trước; bao gồm vốn khu vực Nhà nước đạt 57,4 nghìn tỷ đồng, tăng 20%; vốn khu vực ngoài Nhà nước đạt 39,6 nghìn tỷ đồng, tăng 30%; vốn FDI 19,3 nghìn tỷ đồng, giảm 32%.
Trong khi đó, vốn đầu tư toàn xã hội thực hiện quý II/2020 theo giá hiện hành ước đạt 481,2 nghìn tỷ đồng, tăng 4% so với cùng kỳ năm trước, trong đó vốn khu vực Nhà nước tăng 7,8%; khu vực ngoài Nhà nước tăng 4,9%; khu vực có vốn FDI giảm 2,4%.
Như vậy mặc dù có điểm chung là sụt giảm đầu tư nước ngoài song mức độ nghiêm trọng trong quí II/2020 thấp hơn nhiều so với quí I/2009.
Hơn nữa, đầu tư nước ngoài vào Việt Nam năm 2020 đang đứng trước cơ hội lớn từ dịch chuyển dòng vốn FDI do tác động của Covid19. Trong khi đó, mặc dù vẫn tăng song với tốc độ thấp hơn nhiều so với tốc độ tăng quí I/2009 nên trọng tâm của kích thích kinh tế và đầu tư năm 2020 không phải là khu vực FDI mà chính là khu vực ngoài Nhà nước, đặc biệt là khi khu vực kinh tế tư nhân đã được xác định là động lực tăng trưởng quan trọng của nền kinh tế. Tăng đầu tư công là cần thiết song tăng đầu tư của khu vực kinh tế ngoài Nhà nước còn quan trọng hơn vì đó mới thật sự là cứu cánh vững chắc nhất và hiệu quả nhất cho phục hồi và vượt qua đáy tăng trưởng kinh tế. Theo đó, khu vực kinh tế ngoài Nhà nước cần được ưu đãi hỗ trợ đến mức cao nhất về vốn tín dụng, về thuế phí nói riêng và về điều kiện môi trường đầu tư kinh doanh nói chung.
Vận tải hành khách phải là ưu tiên số 1
Gói kích thích kinh tế năm 2009 đôi khi còn được gọi là gói kích cầu do tập trung vào tăng đầu tư, chủ yếu là tăng đầu tư công bù đắp thiếu hụt từ đầu tư nước ngoài đi đôi với ưu đãi hỗ trợ đầu tư trong nước thông qua giảm lãi suất tín dụng ngân hàng và ưu đãi thuế mà không đặt trọng tâm vào kích cầu tiêu dùng. Lý do là tổng mức bán lẻ hàng hoá và doanh thu dịch vụ tiêu dùng quý I/2009 vẫn tăng 21,9% so với cùng kỳ năm 2008. Sang quý II/2020, tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng không những không tăng mà còn giảm 5,8% so với quý trước và giảm 4,6% so với cùng kỳ năm 2019. Tính chung 6 tháng đầu năm 2021, tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng giảm 0,8% so với cùng kỳ năm trước, nếu loại trừ yếu tố giá giảm 5,3% (cùng kỳ năm 2019 tăng 8,5%).
Khách quốc tế đến nước ta quý I/2009 đạt 992,2 nghìn lượt người, giảm 16,1% so với cùng kỳ năm trước. 6 tháng đầu năm 2020, khách quốc tế đến nước ta ước tính đạt 3.744,5 nghìn lượt người, giảm 55,8% so với cùng kỳ năm trước. Rõ ràng trong năm 2021, kích cầu tiêu dùng đặc biệt quan trọng, thậm chí còn quan trọng hơn kích cầu đầu tư như năm 2009, trong đó kích cầu hàng không, du lịch là ưu tiên hàng đầu.
Một bộ phận gắn bó hữu cơ với khu vực dịch vụ nói chung, du lịch nói riêng chính là giao thông vận tải. Vận chuyển hành khách quý I/2009 đạt 478,3 triệu lượt khách, tăng 6,8% và 20,3 tỷ lượt khách.km, tăng 4,3% so với quý I/2008. Trong khi đó, vận tải hành khách quý II/2020 đạt 681,1 triệu lượt khách vận chuyển, giảm 44,4% so với cùng kỳ năm trước và luân chuyển 29,1 tỷ lượt khách.km, giảm 51,9%. Tính chung 6 tháng, vận tải hành khách đạt 1.812,6 triệu lượt khách vận chuyển, giảm 27,3% so với cùng kỳ năm trước và luân chuyển 82,4 tỷ lượt khách.km, giảm 32,7%. Mức độ suy giảm “khủng khiếp” của vận tải hành khách ở tất cả các phương thức (vận tải (đường bộ giảm khiến cho ngành này cần được ưu tiên số 1 trong các biện pháp khẩn cứu kể cả có hay không có gói kích thích kinh tế năm 2021.
Tóm lại, gói kích thích kinh tế năm 2021 nếu có sẽ cơ bản khác gói kích thích năm 2009 do trọng tâm cần kích thích là khu vực dịch vụ chứ không phải là khu vực công nghiệp và nông nghiệp như hơn 10 năm trước. Đến lượt mình, ưu tiên hàng đầu cần ưu đãi hỗ trợ là du lịch và vận tải hành khách, trong đó đặc biệt là vận tải đường hàng không. Bên cạnh đó, ưu tiên kích cầu tiêu dùng cần đặt ở vị trí cao hơn kích cầu đầu tư và kích cầu đầu tư khu vực ngoài Nhà nước là quan trọng nhất. Theo đó, các ưu đãi hỗ trợ cần tập trung đủ nguồn lực, mức độ và thời gian dành cho các ưu tiên nêu trên.
TS. Vũ Đình Ánh
